الأوراق قسم أخبار الشعراء (کتاب)کتاب الاوراق قسم اخبار الشعراء نوشته ابو بکر صولی در موضوع شعر و شعرا به زبان عربی است. ۱ - معرفی مؤلفابو بکر محمد بن یحیی بن عبدالله بن عباس بن محمد صولی (۲۵۵- ۳۳۶ ق) به گفته ابن ندیم وی از ادیبان ظریف و علاقمند به جمع آوری کتب بود. در ابتدا آموزگار الراضی بالله و سپس ندیم او گردید و پس از آن ندیمی مکتفی و مقتدر را نیز در یک وقت و زمان داشته است. وی از مقربان دربار خلفاء بود و در مدح آنان اشعاری سروده است. خلفاء قول او را پذیرا می‌شدند و به حدیث او انس و الفت می‌گرفتند. به خاطر مهارتی که در بازی شطرنج داشته است، برخی از نویسندگان فنون و آداب او را واضع اولیه فن شطرنج قلمداد کرده‌اند. از شرح حال او چنین برمی آید به خاطر عطایا و صله‌هایی که از خلفاء دریافت می‌داشت زندگی‌ای توام با ناز و تنعم را سپری می‌کرده است. او یکی از مورخینی است که دارای حافظه ی نیکو برای حفظ اشعار و روایات بوده و مورخین دیگر در تدوین اخبار خلفاء زمان وی به نوشته‌های او اعتماد ورزیده‌اند. او علاوه بر این شخصیتی لغوی ، فقیه ، شاعر ، ادیب ، عالم به قرائات و موسیقی و انواع خط بود. وی از ذوق شعری نیز بی بهره نبود. وی در محضر گروه زیادی از محدثین ، فقها ، ادباء و شعراء امثال مبرد ، ثعلب ، سجستانی دانش آموخته است. بسیاری از علمای ادب بعد از وی شاگرد وی بودند. کسانی چون مرزبانی صاحب کتاب « الموشح » ابو الفرج اصفهانی و... ۲ - آثار مؤلفکتاب الاوراق فی اخبار الخلفاء و الشعراء، کتاب ادب الکتاب ، کتاب تفضیل السنان ، کتاب الشبان ، کتاب الانواع ، کتاب رمضان ، کتاب الشامل فی علم القرآن را می توان نام برد، وی در بصره در پنهانی وفات یافت چون به خاطر اظهار محبت نسبت به علوی‌ها از جانب خلیفه طرد گشته بود و به صورت مخفیانه زندگی می‌کرد. ۳ - معرفی کتابابن ندیم در فهرست می‌نویسد: کتاب الاوراق فی اخبار الخلفاء و الشعراء ناتمام است و آنچه از آن به دست آمده اخبار تمام خلفاء و اشعار فرزندان خلفاء و پدرانشان از سفاح تا دوران ابن معتز . اشعار بازماندگان بنی عباس که نه خلیفه و نه از تبار خلیفه بودند و اول آن شعر عبدالله بن علی ، و آخرش شعر ابو احمد محمد بن احمد بن اسماعیل بن ابراهیم بن عیسی بن منصور است. پس از آن اشعار طالبیان فرزندان حسن و حسین و فرزندان عباس بن علی و فرزندان عمر بن علی و فرزندان جعفر بن ابو طالب و اشعار فرزندان حارث بن عبد المطلب است. و به دنبال اینها اخبار ابن هرمه و منتخبات شعرا و، اخبار سید حمیری و منتخبات شعراء و اخبار احمد بن یوسف و منتخبات شعرا و (و اخبار اسحاق بن ابراهیم و منتخبات شعرا و) و اخبار سدیف و منتخبات شعراء را آورده است، و در تالیف این کتاب به کتاب مرثدی در شعر و شاعران تکیه داشته و بلکه آنرا عینا نقل کرده و به خود بسته است. و من دستور آن مرد را که از مخزن صولی درآمد دیدم و همان سبب رسوائیش گردید.بروکلمان می‌نویسد: وجه تسمیه کتاب الاوراق اینست که در آن اخبار هر خلیفه‌ای به تفصیل در اوراق زیادی عرضه می‌شود و این برخلاف کتاب محمد بن داود جراح (متوفای ۲۹۶ هجری) با نام « الورقة » است که در آن برای هر شاعر تنها یک ورقه را اختصاص می‌دهد.به نظر می‌رسد «الاوراق» دارای ۵ یا ۶ جزء بوده که تنها چهار جلد از آن فعلا موجود است. ۴ - ویژگی‌ها و نقایص۱. صولی شاهد عینی وقایعی است که در قصر خلیفه اتفاق افتاده است. و نیز شاهد عینی است بر آنچه بین او و خلیفه الراضی ، المتقی ، المکتفی و المقتدر و بلکه بین او و مشهورترین شاعران زمان چون بحتری و ابن معتز گذشته است. این ویژگی کتاب الاوراق را به عنوان منبعی مورد وثوق که نمی‌توان به آسانی در آن تردید نمود، مطرح می‌کند. ۲. صولی بر آنست که در کتاب خود از امور ناشناخته سخن بگوید: و نیز خود را ملزم ساخته که در اثرش اخباری غیر متداول از خلیفه و خلافت یا از شعر و شاعران، یا از لهو و مجالس لهو و... جمع آوری نماید. اموری که بر ارزش کتاب افزوده و آنرا به عنوان یک منبع اصیل در موضوع خودش در می‌آورند. ۳. صولی در این کتاب اوضاع عصر عباسی را به خوبی به تصویر می‌کشد. دگرگونی‌های سریع و همزیستی امور متناقض با یکدیگر در این عصر ، چه در حیات دولت و چه در حیات فرد، را به خوبی تصویر می‌کند. ۴. چنانچه کتاب « الاغانی » ابو الفرج اصفهانی و نیز کتاب « الموشح » و « المعجم » مرزبانی را از نصوص صولی تهی کنیم، چیز چندانی در آثار آنان باقی نخواهد ماند. این نشان از آن دارد که اصفهانی و مرزبانی در تالیف آثار خود تا چه حد بر کتاب صولی اعتماد ورزیده‌اند. با این همه کتاب «الاوارق» از نقد نقادان بی بهره نمانده است. چنانکه ابن ندیم معتقد است صولی در تالیف این کتاب بر کتاب مرثدی در شعر و شعرا تکیه کرده است بلکه مطالب آنرا عینا در کتاب خویش آورده است. ۵ - نسخه شناسیدر دار الکتب المصریة، نسخه‌ای خطی که همانا جزء اخیر کتاب الاوراق است نگهداری می‌شود. به نظر می‌رسد این نسخه در حدود قرن ۶ هجری نگاشته شده باشد. در سال ۱۲۴۹ هجری نسخه‌ای از آن به خط محمد بن عبدالله زمرانی تهیه شد و در کتابخانه الازهر نگهداری می‌شود. به نظر می‌رسد الاوراق در ۵ یا ۶ جزء نگاشته شده ولی فعلا چهار مجلد از آن در کتابخانه‌های مختلف پراکنده است: ۱. بخش اول آن در شهر لنینگراد روسیه موجود است که به حوادث سالهای ۲۳۶ تا ۲۵۶ می‌پردازد. ۲. بخش دوم در مکتبة الازهر به شماره ۶۷۳۷ نگهداری می‌شود. دارای ۱۸۴ ورقه است که در آن بیعت المقتدر بالله در سال ۲۹۵ هجری و سپس اخبار سالهای ۲۹۶ تا ۲۹۹ آمده است. همچنین اخبار منصور حلاج و اخبار سالهای ۳۱۰ تا ۳۱۸ در این بخش ذکر شده است. ۳. بخش سوم در کتابخانه آستانه نگهداری می‌شود. فتوگرافی این نسخه در دار الکتب المصریة به شماره ۳۵۳۰ موجود است. این بخش دارای دو قسمت است: قسمت تاریخی که به اخبار الراضی بالله از سال ۳۲۲ تا ۳۳۳ و اخبار المتقی بالله می‌پردازد. قسمت دوم به اخبار شعرا می‌پردازد. ۴. بخش چهارم نام و اخبار شاعران جدید را بر حسب بیوتات و خاندان آنها یادآور می‌شود. نسخه موجود در برنامه توسط ج. هیورث. دان، تحقیق شده و شرکة الامل للطباعة و النشر در سال ۲۰۰۴ م آنرا منتشر کرده است. [۳]
تاریخ الادب العربی، کارل بروکلمان، ج۳، ص۵۱- ۵۲.
[۴]
ترجمه فهرست ابن ندیم، رضا تجدد، ص۲۴۸- ۲۴۹.
۶ - منابع۱. تاریخ الادب العربی، کارل بروکلمان. ۲. ترجمه فهرست ابن ندیم، رضا تجدد. ۳. مقدمه دکتر منیر سلطان. ۴. مقدمه محقق کتاب ج. هیورث. دن. ۷ - پانویس
۸ - منبعنرم افزار كتابخانه تراث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |